Sanne Schagen - Cognitieve gevolgen van de (kanker)behandeling

Sanne Schagen, klinisch neuropsycholoog NKI Antoni van Leeuwenhoek, verzorgde de plenaire sessie over 'Cognitieve gevolgen van de (kanker)behandeling'

Presentatie

Verslag lezing: Cognitieve gevolgen van de (kanker)behandeling

Cognitieve klachten
Cognitieve klachten die patiënten in de spreekkamer rapporteren, zijn bijvoorbeeld: overspoeld worden door informatie, overprikkeling, geheugenproblemen, aandachtsproblemen, en problemen met multitasken.

Cognitieve klachten kunnen op allerlei gebieden in het dagelijks leven problemen geven. Bijvoorbeeld op het werk of op een feestje. Maar ook door een supermarkt lopen kan overweldigend zijn.

Cognitieve problemen vaststellen
Vragen welke klachten iemand ervaart is belangrijk, maar niet altijd voldoende. Dan is aanvullend neuropsychologisch onderzoek nodig om iemands cognitief functioneren te evalueren. Met neuropsychologische tests kunnen functies zoals geheugen, aandacht, snelheid van informatieverwerking, executieve functies, taal, en redeneervermogen in kaart worden gebracht. Naast tests bestaat een neuropsychologisch onderzoek ook uit vragenlijsten om bijvoorbeeld vermoeidheid en distress te evalueren.

Cognitieve problemen kunnen voor vermoeidheid zorgen. Angst en somberheid kunnen cognitief functioneren ook beïnvloeden. Daarom is een neuropsychologisch onderzoek inclusief vragenlijsten en een gesprek met de zorgprofessional nodig. Dit om na te gaan of er sprake is van cognitieve stoornissen, wat mogelijke oorzaken zijn en wat nodig is voor een patiënt.

Neuropsychologische tests: Hoe weet je of er sprake is van cognitieve problemen?
De testen waarmee je cognitieve problemen vaststelt zijn:

• Gestandaardiseerd: steeds dezelfde wijze van afname.
• Genormeerd: we weten hoe iemand het zou moeten doen op basis van leeftijd, opleiding en geslacht.
• Gevoelig: we weten dat de tests problemen kunnen “oppikken”.
• Voorspellend: de scores kunnen voorspellend zijn voor problemen in het dagelijks leven, op langere termijn, etc.

Vergelijking van scores is mogelijk tussen personen en binnen personen door de tijd.

Cognitieve stoornis
Bij het in kaart brengen van cognitieve klachten kan een bepaald model, het ICF model, uitkomst bieden. Hierbij wordt het functioneren van iemand beschreven inclusief factoren die dit beïnvloeden. Vertaald naar cognitieve klachten kun je kijken naar:

1. iemands capaciteit gemeten met neuropsychologische tests in een gestandaardiseerde omgeving, onafhankelijk van omgevingsfactoren.
2. de beperking die iemand ervaart bij het uitvoeren van een taak in zijn/haar natuurlijke omgeving.
3. de gevolgen van deze beperking voor het dagelijks leven.

Als iemand bijvoorbeeld moeite heeft met het volgen van een gesprek dan kan neuropsychologisch onderzoek aan het licht brengen of iemand problemen heeft met de snelheid van informatieverwerking of met de aandacht houden, of dat iemands cognitieve capaciteit intact is en er dus in de omgeving mogelijk barrières zijn waardoor deze capaciteit niet helemaal benut kan worden.

Wat levert neuropsychologisch onderzoek op?
Met neuropsychologisch onderzoek kunnen we vragen beantwoorden als:

• Zijn er aanwijzingen voor stoornissen van het cognitieve functioneren of juist niet?
• Past het patroon van cognitieve stoornissen bij de gevolgen van kanker/ kankerbehandeling/andere beelden?
• Welke adviezen kunnen er worden gegeven voor het dagelijkse leven op basis van het sterkte- zwakteprofiel van de patiënt?
• Welke indicaties zijn er voor behandeling, ondersteuning en zorg?

Bij wie komen cognitieve stoornissen voor en wat zijn oorzaken?
Bij veel patiënten met een hersentumor of uitzaaiingen in de hersenen laat neuropsychologisch onderzoek cognitieve problemen zien.

Van patiënten met kanker buiten het centraal zenuwstelsel heeft een veel kleinere groep te maken met cognitieve problemen. De problemen zijn ook milder dan bij de eerstgenoemde groep.

De oorzaak van cognitieve stoornissen
Er zijn verschillende oorzaken:

• Bestraling van de hersenen kan cognitieve problemen veroorzaken.
• De ziekte zelf kan van invloed zijn. Bij een tumor in de hersenen speelt de ziekte zelf een belangrijk rol bij het ontwikkelen van cognitieve problemen. Of een tumor hierbuiten ook kan bijdragen aan cognitieve veranderingen, bijvoorbeeld via ontstekingsprocessen, wordt nader onderzocht.
• Chemotherapie kan ook van invloed zijn op bepaalde typen hersencellen. Of dit per soort verschillend is, en hoe de therapie dan precies zorgt voor cognitieve klachten, is nog niet helemaal duidelijk.

Kunnen we cognitieve problemen voorspellen, voorkomen, verminderen, managen?

• Het is lastig te voorspellen wie er wel en niet last krijgen van cognitieve problemen bij kanker en de behandeling ervan.
• Preventie is deels mogelijk. Bijvoorbeeld door meer behandeling op maat.
• Medicatie is er helaas nog niet om cognitieve problemen te voorkomen of verminderen.
• Behandeling van stemmingsstoornissen en vermoeidheid is belangrijk, omdat deze invloed kunnen hebben op cognitief functioneren en andersom.
• Een gezonde leefstijl (bewegen en voeding) is van belang, net als voldoende slaap.
• Een interventie die kijkt naar je gedrag is een optie om om te leren gaan met je beperkingen door het toepassen van compensatiestrategieën. Zo’n cognitieve revalidatie doet cognitieve stoornissen niet verdwijnen, maar je leert bijvoorbeeld compensatie strategieën om met beperkingen om te gaan.
• “Niet Rennen Maar Plannen (NRMP)” is een voorbeeld van een (online) behandelprogramma. Het omvat de volgende onderdelen als: psycho-educatie, vermoeidheid in balans, informatieverwerking, geheugenproblemen en grip op planning.

Bovenstaande punten gelden meer voor tumoren buiten het centraal zenuwstelsel dan daar binnen.

Waar terecht met vragen over cognitieve problemen/behandelmogelijkheden?
Je kunt het bij je behandelend arts of huisarts aangeven als je cognitieve problemen ervaart.

Goede diagnostiek is erg belangrijk. Afhankelijk van de klachten en setting kan een arts besluiten dat doorverwijzing naar andere professionals nuttig kan zijn: psycholoog, neuropsycholoog, revalidatiearts, ergotherapeut, maatschappelijk werk of de praktijk ondersteuner. Vaak is het krijgen van goede informatie ook al voldoende.

Op de website van het Antoni van Leeuwenhoek staan diverse voorlichtingsvideo’s.

Door: Béatrice Dijcks

Sanne Schagen

Ik werk sinds 1996 in het Antoni van Leeuwenhoek (AVL). Ik doe zowel klinisch werk als onderzoek op het gebied van cognitieve gevolgen van kanker en kankerbehandelingen. Met behulp van neuropsychologisch onderzoek, 'imaging' maar ook dierexperimentele studies kijken we naar de aanwezigheid en de oorzaken van cognitieve problemen (zoals geheugen- en concentratieproblemen) bij verschillende tumorsoorten en behandelingen.

Daarnaast onderzoeken we hoe we deze cognitieve klachten kunnen verminderen en op welke manier patiënten er het beste mee kunnen omgaan in het dagelijks leven.