Door sommige behandelingen van bijvoorbeeld baarmoederhalskanker, baarmoederkanker, eierstokkanker of wanneer je belast bent met een BRCA1- of BRCA2-genmuatie kun je eerder in de overgang komen. Je kunt dan seksuele klachten krijgen die horen bij de overgang. De bekendste klacht is misschien wel de opvlieger. Eén van de klachten waardoor jouw zin in seks vaak direct verdwijnt.
Vervroegd in de overgang door een behandeling
Vervroegd in de overgang door een behandeling
Als je behandeld wordt voor kanker of belast bent met een BRCA1- of BRCA2-genmuatie kun je vervroegd in de overgang komen door:
- Een operatie waarbij je eierstokken worden verwijderd. Dit kan onderdeel zijn van een behandeling voor bijvoorbeeld baarmoederkanker of eierstokkanker. Vrouwen met een BRCA-mutatie laten hun eierstokken soms preventief verwijderen om eierstokkanker te voorkomen.
- Chemotherapie. Bij veel vormen van kanker wordt chemotherapie gegeven. Dit is om tumoren kleiner te maken, maar ook uit voorzorg om eventuele uitzaaiingen te bestrijden. De stoffen in chemotherapie kunnen de eicellen in de eierstokken beschadigen. Ook kunnen ze een ander type cel, die androgenen produceert, aantasten. Dat heeft negatieve gevolgen voor de vruchtbaarheid en de hormoonproductie.
- Radiotherapie in de onderbuik, bijvoorbeeld bij baarmoederhalskanker. De bestraling is gericht op de tumor. Er kan echter straling in de nabije omgeving van de tumor terecht komen, zoals bij de eierstokken, waardoor deze onbedoeld beschadigd raken. Permanente onvruchtbaarheid en een te vroege overgang kunnen het gevolg zijn. Het effect is minder voorspelbaar dan bij chemotherapie.
Gevolgen van de overgang
Lichamelijke gevolgen
De afname van oestrogenen heeft gevolgen voor veel onderdelen van je lijf:
- Je bent minder beschermd tegen hart- en vaatziekten.
- Je huid wordt droger.
- De huid wordt ook rimpeliger door afname van elastische vezels.
- Daarnaast verandert je stofwisseling, waardoor je makkelijker in gewicht toeneemt.
- Je botsterkte neemt af. Dit geeft een hoger risico op (ernstige) botbreuken.
Vooral als je vervroegd in de overgang komt, is de afname van botsterkte een groot gezondheidsrisico. Als je hormoon substitutietherapie mag krijgen (zie onderdeel Wat kun je doen?) kan het zinvol zijn om dit te gebruiken, maar bepreek dit natuurlijk altijd met je arts. Wanneer je geen hormonen mag gebruiken, moet bekeken worden hoe je op een andere manier je botten zo sterk mogelijk houdt (bijvoorbeeld met bisfosfonaten).
Veranderingen aan vagina en vulva
Een vervelende lichamelijke bijwerking van de overgang is ook het droger en dunner worden van de huid en slijmvlies van je vulva en vagina (atrofie). De vagina wordt ook minder makkelijk vochtig. Je kunt wel nog nat worden door seksuele stimulatie, maar dat kost meer moeite en tijd. Het is dan extra belangrijk dat je echt goed opgewonden bent voordat je van binnen gevingerd wordt of geslachtsgemeenschap gaat hebben.
Soms is het droger en dunner worden van de huid en slijmvlies van je vulva en vagina zo sterk dat je schaamlippen een beetje lijken te krimpen en je clitoris kleiner wordt. De vagina kan ook kleiner aanvoelen. De vaginawanden worden gladder en dunner en kunnen makkelijker bloeden bij aanraking/wrijving.
Emotionele veranderingen
Het meest bekende verschijnsel van de overgang is de opvlieger: het gevoel dat je lijf ineens van kamertemperatuur naar saunatemperatuur gaat. Je kunt een rood hoofd krijgen en gaan zweten. Het neemt je lichaam, bij wijze van spreken, even over. Als je hier vaak last van hebt, kan het je belemmeren in je dagelijkse doen en laten. Ook kunnen opvliegers je nachtrust verstoren. Je kunt badend in het zweet wakker worden. Dit kan je weer belemmeren in je seksleven.
De overgang en seks
Eén van de bijwerkingen van de (vroegtijdige) overgang is minder zin hebben in seks. Dit wordt veroorzaakt door alle hormonale veranderingen. De hersenen zijn minder ontvankelijk geworden voor seksuele prikkels, waardoor het gevoel van seksuele opwinding (geilheid) trager of helemaal niet meer wordt opgewekt. Pijn en opvliegers werken ook vaak als een rem op je seksleven.
Het is extra belangrijk om je vulva en vagina goed te verzorgen met vette zalven en vaginale bevochtigers. Voorbeelden van vette zalven zijn parafine/vaseline FNA, Lanette vaselinecrème, cetomacrogolcrème met 10% vaseline of Deumavan zalf. Als vaginale bevochtiger kun je bijvoorbeeld Premeno duo, Multigyn actigel of Hyalofemme gebruiken.
Het is ook belangrijk om je vulva en vagina alleen aan te raken op een manier die prettig aanvoelt. Dat kan betekenen dat je misschien afscheid moet nemen van bepaalde manieren van seks hebben. Ruw, snel en zonder al teveel voorspel gaat soms moeilijker of wordt onmogelijk. En misschien is seksuele penetratie iets wat je vagina echt niet meer aankan.
Het kan ook mogelijk zijn om toch nog opgewonden te raken door veel positieve aandacht aan seksuele stimulatie van je vulva en de rest van je lijf en geest te schenken en er genoeg tijd voor te nemen. Je kunt dan soms alsnog nat genoeg worden, waardoor je kunt genieten van seks.
Luister ook het verhaal van Josien, die in de overgang kwam door haar behandelingen
Podcast Josien (43): 'Vrijen met penetratie was super spannend, zeker die eerste keer'
Wat kun je doen?
Het is heel belangrijk dat je behandelaren je goed informeren over de kans op genoemde gevolgen van de (vroegtijdige) overgang. Blijf zelf doorvragen totdat je vragen zijn beantwoord.
Het is ook belangrijk dat je partner hierbij aanwezig is, zodat jullie samen weten wat jullie kunnen verwachten aan veranderingen op het gebied van seksualiteit. En dat het een gevolg is van je behandelingen wanneer je andere behoeftes hebt of minder zin in seks.
Hormoon Substitutie Therapie (HST)
Hormonen slikken bij een vroegtijdige overgang kan zinvol zijn om meerdere redenen, maar bespreek dit natuurlijk altijd met je arts:
- Je risico op botontkalking en botbreuken vermindert erdoor.
- De kans op hart- en vaatziekten neem af.
- Je hebt minder last van opvliegers en stemmingswisselingen.
- Je huid veroudert wat minder heftig.
- Je vaginale klachten kunnen erdoor afnemen. Zeker als je het combineert met goed vet houden van je vulva en ingang van je vagina. Zie kopje 'De overgang en seks' hierboven voor voorbeelden van zalven en bevochtigers.
Van HST wordt vaak gedacht dat deze het risico op borstkanker verhoogt. Dat risico is inderdaad iets verhoogd, maar dat is vooral zo als je na je 50e nog langdurig (meer dan vijf jaar) hormonen slikt. Op jonge leeftijd is HST een vervanging van eigen hormonen. HST verhoogt dus niet je borstkankerrisico. Tot je 48e heeft het vrijwel alleen maar voordelen.
Overigens is het niet zinvol om hormonen te gaan slikken ter voorbereiding op een operatie waarbij de eierstokken worden verwijderd. Je produceert op dat moment zelf nog hormonen. Hormonen slikken heeft in dat geval als gevolg dat je eigen hormoonproductie wordt afgeremd.
Vrouwen met een BRCA genmutatie
Alleen voor vrouwen die borstkanker hebben of hebben gehad, is het advies om geen HST in te zetten. Het risico dat de borstkanker terugkomt is dan mogelijk iets groter. Dit advies geldt niet voor BRCA-vrouwen die nog geen borstkanker kregen en in een screeningstraject zitten. Een eventueel klein beetje extra risico op borstkanker weegt meestal niet op tegen het sterk verhoogde risico dat ze al hebben door hun BRCA-genmutatie. Voor deze groep is het wel belangrijk te letten op welke HST ze kiezen. De standaard HST maakt mogelijk de screening iets minder makkelijk. Het advies is om dan Tibolon te nemen. Tibolon geeft geen verdichting van borstweefsel, waardoor de screeningsfoto’s beter te beoordelen zijn.
Als hormoonsubstitutie niet kan/mag
Als hormoonsubstitutie om wat voor reden dan ook niet mogelijk is, is het soms nog wel mogelijk om lokale vaginale oestrogeencrème of vaginale zetpil te gebruiken. Hierbij komen veel minder hormonen in je bloed. De extra kwaliteit van leven die de hormonen biedt, moet voor jou opwegen tegen het mogelijke nadeel van de hormonen. Het is een afweging die je samen met je behandelend arts moet maken.
Kortom, het was altijd al een voorwaarde voor pijnloze gemeenschap, maar bij de vroegtijdige overgang is het echt een absolute voorwaarde: voor seks heb je maximale vaginale opwinding nodig met veel vocht en zwelling van de schaamlippen en de clitoris, in combinatie met een ontspannen bekkenbodemspier.